WPROWADZENIE
Hasło „święty” w tytule oznacza nie tylko świętych i błogosławionych
uznanych procesem kanonizacyjnym czy beatyfikacyjnym ale także osoby niegdyś
otoczone kultem, które nie doczekały się formalnego procesu. Ich wizerunki
znalazły się w polskich kościołach, są ujęte w KZSwP, objęto je więc tym
opracowaniem; są to np., Stanisław z Poznania (z Bydgoszczy), Świętosław
Milczący, Barbara Langa, Wojciech Męciński, Jakub z Przyrowa i inni. Głównym celem opracowania było wykorzystanie
niepublikowanych materiałów zgromadzonych przez ks. W. Zaleskiego, ale także
wniesienie szerokiego poglądu na popularność świętych na mapie Polski, jak i wymienienie
każdego świętego, którego imię znalazło się w kościele na terenie naszego
kraju. W tym zakresie korzystano z Katalogów Zabytków Sztuki w Polsce (od 1952
do 2004; ukazało się ok. 200 zeszytów). Opracowaniem objęto Świętych i Błogosławionych, których
kult istnieje, lub istniał, w Polsce w jej obecnych granicach. Przyjęto założenie, że dowodem kultu może być:
W opracowaniu wykorzystano strukturę terytorialną Kościoła
w Polsce do 2004 roku. Lokalizację miejscowości podano według aktualnej
przynależności diecezjalnej: tak określono miejsca parafii i miejsca
kościołów, w których są wizerunki. Kogo nazywamy
świętym? Krótka historia potrzebnych formalności. Do edyktu
mediolańskiego w 313 r., tzw. edyktu tolerancji, trwały prześladowania
chrześcijan, nie było więc warunków do sporządzania żywotów tej ogromnej rzeszy
męczenników. Papież Klemens I (88 - 97) polecił wprawdzie spisywać żywoty
męczenników, ale z oczywistych względów nie było możliwości systematycznej
realizacji tego polecenia. Ślady kultu tych świętych są w przechowywanych
relikwiach, kościołach budowanych pod ich wezwaniem, w ustnej tradycji. Gdy ustały prześladowania prócz męczenników zaczęto
czcić tzw. wyznawców, osoby świątobliwe tj. Ojców Kościoła, pustelników,
ascetów, pokutników itp. Pierwszy katalog świętych sporządził przypuszczalnie św.
Hieronim na przełomie IV i V wieku. Zaczęto też spisywać żywoty popularnych
świętych, ale wobec upływu czasu brak było pewnych źródeł, więc prawda mieszała
się tam z legendą, a także z pobożnymi życzeniami. Kolejne katalogi powstawały
co kilkanaście lat od 730 do 1089 roku. Od X wieku biskupi zwracali się do Stolicy Apostolskiej o
przeniesienie ciała osoby otoczonej kultem z grobu na honorowe miejsce w kościele. W uroczystości tej, nazwanej
podniesieniem relikwii, uczestniczył zawsze biskup i było to jednoznaczne z
kanonizacją, czyli ogłoszeniem takiej osoby świętą. Pierwszą kanonizację przeprowadził papież Jan XV (985-996)
w 993 roku. W tym czasie upowszechnił się też zwyczaj wynoszenia na ołtarze
osób przez lokalnych biskupów – proces ten nosił nazwę beatyfikacji. Papież Aleksander III (1158-1181) ustalił, że tylko
papieże mogą uznawać za świętych osoby otoczone kultem. Dalszym precyzowaniem
tego procesu zajmowali się papieże: Grzegorz IX (1227-1241), Sykstus V
(1585-1590) powołując w 1588 roku Kongregację Obrzędów, a uporządkował te
sprawy Urban VIII (1623-1644) w 1634 roku następująco : 1. utrzymuje się
publiczny kult wszystkich świętych i błogosławionych zmarłych przed 1181
rokiem; 2. kult
publiczny ustalony w latach 1181 – 1534 może być utrzymany jeśli zyska
potwierdzenie Stolicy Apostolskiej; 3. zmarłym
po 1534 roku przysługuje kult publiczny tylko po przeprowadzeniu specjalnego
procesu 4. Na
przyszłość tylko Stolica Apostolska ma prawo wyrokować o kulcie Sług Bożych. Wprowadził
też oficjalnie pojęcie beatyfikacji, czyli ogłoszenia osoby błogosławioną, jako
konieczny pierwszy etap poprzedzający kanonizację. Sprawą tą
zajmowali się jeszcze papieże Aleksander VII (1655-1667), a także Paweł VI
(1963-1978) ustanawiając specjalną Kongregację Spraw Kanonizacyjnych.
Ostatecznie procedura wyniesienia na ołtarze została precyzyjnie określona w
Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku ustalonym przez papieża Jana Pawła II
(1978-2005). Po
rozpoczęciu się procesu beatyfikacyjnego Osobie, której to dotyczy przysługuje
tytuł Sługi Bożego. W XVII wieku opracowaniem katalogów świętych zaczęli
zajmować się hagiografowie, opracowując krytycznie i źródłowo żywoty świętych.
Zaplanował to hagiograf belgijski H. Roswede, ale faktycznie zapoczątkował
realizację belgijski jezuita J. Bolland. Bollandystami nazwani zostali uczeni
opracowujący od XVII wieku monumentalne dzieło Acta Sanctorum. W latach
1643-1942 ukazało się 67 tomów. Dzieło to jest nadal kontynuowane, a
bollandyści współpracują z instytucjami na całym świecie. W Polsce mamy stosunkowo niewielu świętych i
błogosławionych, bo historyczne warunki (wojny, zabory, okupacje) nie sprzyjały
przeprowadzaniu długotrwałych procesów kanonizacyjnych, bądź nie były one
doprowadzane do końca. Mimo tego, że wielu Polaków zostało wyniesionych na
ołtarze przez papieża Jana Pawła II, są jeszcze takie osoby (szczególnie w
zakonach), których wizerunki umieszczono w kościołach ze względu na to, że
niegdyś byli otoczeni kultem. Nazwano ich „świątobliwy” lub „zwany błogosławionym”.
Osoby te umieszczono również w niniejszym opracowaniu. Każdy rozdział jest w inny sposób opracowany. Przed każdym
rozdziałem jest informacja o sposobie jego opracowania. Zależy to od
liczebności poszczególnych świętych występujących na terenie Polski. Przystępując do niniejszego opracowania zdawano sobie
sprawę z nieuniknionych uproszczeń i zakładano pewien margines błędu. Szerokie ujęcie zagadnienia ograniczało
szczegółowość informacji dotyczących opisu świętych, choć niejednokrotnie w
przypadku polskich świętych, opis ten jest nieco rozbudowany. Nieuniknione
błędy i niedokładności mogą wynikać : 1. Brak
katalogów zabytków dla kilku obszarów i miast. 2. Różny
stopień dokładności opracowań Katalogów Zabytków Sztuki z lat pięćdziesiątych i
z 2000 roku. 3. Zmiany
wezwań kościołów. 4. Przemieszczanie
wizerunków między kościołami. 5. Zmiany
miejsca umieszczenia wizerunków. 6. Istnieje
możliwość zniekształcenia niektórych imion wymienionych w Katalogach Zabytków,
gdy podpisy nie są zbyt wyraźne. 7. W
diecezjach północno – zachodnich (Szczecińsko-Kamieńskiej,
Koszalińsko-Kołobrzeskiej) a także w elbląskiej i ełckiej jest wiele kościołów poprotestanckich i nie były one
przedmiotem opracowania. Praktycznie pominięcie ich nie wprowadza dużego błędu,
gdyż wobec braku kultu świętych, trudno tam spodziewać się większej ilości
starych wizerunków. 8. Nie
brano pod uwagę licznych nowych wizerunków popularnych świętych, jak np.
Antoni, Józef, Teresa, gdyż ich wizerunki znajdują się niemal w każdym
kościele. Nie obniża to wartości poznawczej opracowania. Celem jego
nie było przedstawienie kompletnej inwentaryzacji wizerunków Świętych (nie było
to zresztą możliwe). Wymienione wyżej braki nie mają natomiast istotnego wpływu
na ukształtowanie poglądu na kult Świętych w Polsce. Aby zrealizować tak postawiony cel podzielono świętych na
grupy :
Całość
opracowania składa się z siedmiu rozdziałów. Rozdział 1.: Zawiera wykaz Świętych, Błogosławionych i Osób świątobliwych.
W wykazie tym podano informację, w której części opracowania dana Osoba
występuje. Rozdział 2.: Podano tu zwięzłą charakterystykę Świętego i dane o jego
kulcie. Rozdział 3.: Jest uzupełnieniem rozdziałów 2 i 4.1. Dla licznych
świętych podane są bliższe dane dotyczące wybranych kościołów i miejsc
umieszczenia w nich wizerunków świętych. Rozdział 4.: Ujmuje najliczniejszą grupę świętych. Wobec ich dużej
ilości wybrano układ tabelaryczny : dla każdego świętego jedna tabela. Tego
typu układ daje orientację jak rozmieszcza się kult świętego na mapie Polski i
od jak dawna jest czczony. Rozdział 5.: Obejmuje świętych mało znanych i mniej licznych, zwykle są
to święci zakonni. Wybrano tylko te zakony, w kościołach których znajduje się
szczególnie dużo takich świętych. Rozdział 6.: Dotyczy świętych prawie nieznanych, których imiona znane
są głównie z opisu pacyfikałów Rozdział 7.: Zawiera litanie, wezwania i pieśni do Świętych wg
dostępnych danych. |