Hasło „święty” w tytule oznacza nie tylko świętych i błogosławionych uznanych procesem kanonizacyjnym czy beatyfikacyjnym ale także osoby niegdyś otoczone kultem, które nie doczekały się formalnego procesu. Ich wizerunki znalazły się w polskich kościołach, są ujęte w KZSwP, objęto je więc tym opracowaniem; są to np., Stanisław z Poznania (z Bydgoszczy), Świętosław Milczący, Barbara Langa, Wojciech Męciński, Jakub z Przyrowa i inni.

Głównym celem opracowania było wykorzystanie niepublikowanych materiałów zgromadzonych przez ks. W. Zaleskiego, ale także wniesienie szerokiego poglądu na popularność świętych na mapie Polski, jak i wymienienie każdego świętego, którego imię znalazło się w kościele na terenie naszego kraju. W tym zakresie korzystano z Katalogów Zabytków Sztuki w Polsce (od 1952 do 2004; ukazało się ok. 200 zeszytów).

Opracowaniem objęto Świętych i Błogosławionych, których kult istnieje, lub istniał, w Polsce w jej obecnych granicach.

Przyjęto założenie, że dowodem kultu może być:

• istnienie kościołów, kaplic lub innych obiektów, których patronem jest Święty lub Błogosławiony;
• istnienie wizerunków w świątyniach i klasztorach;
• w niektórych kościołach znajdują się wizerunki przybrane sukienkami i często opatrzone wotami. Jest to świadectwem dawnej czci, która nieraz przetrwała do naszych czasów. Przystrojenie, jak stwierdzono w wielu przypadkach może być związane z dawną działalnością bractwa, utworzonego dla modlitw do danego Świętego czy Świętej.
• Brane były pod uwagę tylko te wizerunki zaliczone do zabytków sztuki, które są umieszczone w katalogach Zabytków Sztuki, tzn. do końca XIX wieku (wyjątkowo z początku XX w.). Stąd w tytule „w świetle historii”.

W opracowaniu wykorzystano strukturę terytorialną Kościoła w Polsce do 2004 roku. Lokalizację miejscowości podano według aktualnej przynależności diecezjalnej: tak określono miejsca parafii i miejsca kościołów, w których są wizerunki.

Kogo nazywamy świętym?

Krótka historia potrzebnych formalności.

    Do edyktu mediolańskiego w 313 r., tzw. edyktu tolerancji, trwały prześladowania chrześcijan, nie było więc warunków do sporządzania żywotów tej ogromnej rzeszy męczenników. Papież Klemens I (88 - 97) polecił wprawdzie spisywać żywoty męczenników, ale z oczywistych względów nie było możliwości systematycznej realizacji tego polecenia. Ślady kultu tych świętych są w przechowywanych relikwiach, kościołach budowanych pod ich wezwaniem, w ustnej tradycji.

Gdy ustały prześladowania prócz męczenników zaczęto czcić tzw. wyznawców, osoby świątobliwe tj. Ojców Kościoła, pustelników, ascetów, pokutników itp.

Pierwszy katalog świętych sporządził przypuszczalnie św. Hieronim na przełomie IV i V wieku. Zaczęto też spisywać żywoty popularnych świętych, ale wobec upływu czasu brak było pewnych źródeł, więc prawda mieszała się tam z legendą, a także z pobożnymi życzeniami. Kolejne katalogi powstawały co kilkanaście lat od 730 do 1089 roku.

Od X wieku biskupi zwracali się do Stolicy Apostolskiej o przeniesienie ciała osoby otoczonej kultem z grobu na honorowe miejsce w kościele. W uroczystości tej, nazwanej podniesieniem relikwii, uczestniczył zawsze biskup i było to jednoznaczne z kanonizacją, czyli ogłoszeniem takiej osoby świętą.

Pierwszą kanonizację przeprowadził papież Jan XV (985-996) w 993 roku. W tym czasie upowszechnił się też zwyczaj wynoszenia na ołtarze osób przez lokalnych biskupów – proces ten nosił nazwę beatyfikacji.

    Papież Aleksander III (1158-1181) ustalił, że tylko papieże mogą uznawać za świętych osoby otoczone kultem. Dalszym precyzowaniem tego procesu zajmowali się papieże: Grzegorz IX (1227-1241), Sykstus V (1585-1590) powołując w 1588 roku Kongregację Obrzędów, a uporządkował te sprawy Urban VIII (1623-1644) w 1634 roku następująco :

1.      utrzymuje się publiczny kult wszystkich świętych i błogosławionych zmarłych przed 1181 rokiem;

2.    kult publiczny ustalony w latach 1181 – 1534 może być utrzymany jeśli zyska potwierdzenie Stolicy Apostolskiej;

3.     zmarłym po 1534 roku przysługuje kult publiczny tylko po przeprowadzeniu specjalnego procesu
i potwierdzony jest przez Stolicę Apostolską;

4.    Na przyszłość tylko Stolica Apostolska ma prawo wyrokować o kulcie Sług Bożych.

    Wprowadził też oficjalnie pojęcie beatyfikacji, czyli ogłoszenia osoby błogosławioną, jako konieczny pierwszy etap poprzedzający kanonizację.

    Sprawą tą zajmowali się jeszcze papieże Aleksander VII (1655-1667), a także Paweł VI (1963-1978) ustanawiając specjalną Kongregację Spraw Kanonizacyjnych. Ostatecznie procedura wyniesienia na ołtarze została precyzyjnie określona w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku ustalonym przez papieża Jana Pawła II (1978-2005).

    Po rozpoczęciu się procesu beatyfikacyjnego Osobie, której to dotyczy przysługuje tytuł Sługi Bożego.

W XVII wieku opracowaniem katalogów świętych zaczęli zajmować się hagiografowie, opracowując krytycznie i źródłowo żywoty świętych. Zaplanował to hagiograf belgijski H. Roswede, ale faktycznie zapoczątkował realizację belgijski jezuita J. Bolland. Bollandystami nazwani zostali uczeni opracowujący od XVII wieku monumentalne dzieło Acta Sanctorum. W latach 1643-1942 ukazało się 67 tomów. Dzieło to jest nadal kontynuowane, a bollandyści współpracują z instytucjami na całym świecie.

W Polsce mamy stosunkowo niewielu świętych i błogosławionych, bo historyczne warunki (wojny, zabory, okupacje) nie sprzyjały przeprowadzaniu długotrwałych procesów kanonizacyjnych, bądź nie były one doprowadzane do końca. Mimo tego, że wielu Polaków zostało wyniesionych na ołtarze przez papieża Jana Pawła II, są jeszcze takie osoby (szczególnie w zakonach), których wizerunki umieszczono w kościołach ze względu na to, że niegdyś byli otoczeni kultem. Nazwano ich „świątobliwy” lub „zwany błogosławionym”. Osoby te umieszczono również w niniejszym opracowaniu.

Każdy rozdział jest w inny sposób opracowany. Przed każdym rozdziałem jest informacja o sposobie jego opracowania. Zależy to od liczebności poszczególnych świętych występujących na terenie Polski.

Przystępując do niniejszego opracowania zdawano sobie sprawę z nieuniknionych uproszczeń i zakładano pewien margines błędu. Szerokie ujęcie zagadnienia ograniczało szczegółowość informacji dotyczących opisu świętych, choć niejednokrotnie w przypadku polskich świętych, opis ten jest nieco rozbudowany.

Nieuniknione błędy i niedokładności mogą wynikać :

1.      Brak katalogów zabytków dla kilku obszarów i miast.

2.    Różny stopień dokładności opracowań Katalogów Zabytków Sztuki z lat pięćdziesiątych i z 2000 roku.

3.     Zmiany wezwań kościołów.

4.    Przemieszczanie wizerunków między kościołami.

5.     Zmiany miejsca umieszczenia wizerunków.

6.    Istnieje możliwość zniekształcenia niektórych imion wymienionych w Katalogach Zabytków, gdy podpisy nie są zbyt wyraźne.

7.     W diecezjach północno – zachodnich (Szczecińsko-Kamieńskiej, Koszalińsko-Kołobrzeskiej) a także w elbląskiej i ełckiej jest wiele kościołów poprotestanckich i nie były one przedmiotem opracowania. Praktycznie pominięcie ich nie wprowadza dużego błędu, gdyż wobec braku kultu świętych, trudno tam spodziewać się większej ilości starych wizerunków.

8.    Nie brano pod uwagę licznych nowych wizerunków popularnych świętych, jak np. Antoni, Józef, Teresa, gdyż ich wizerunki znajdują się niemal w każdym kościele.

Nie obniża to wartości poznawczej opracowania. Celem jego nie było przedstawienie kompletnej inwentaryzacji wizerunków Świętych (nie było to zresztą możliwe). Wymienione wyżej braki nie mają natomiast istotnego wpływu na ukształtowanie poglądu na kult Świętych w Polsce.

Aby zrealizować tak postawiony cel podzielono świętych na grupy :

• Najliczniej występujących (rozdziały 2 i 4)
• Mniej licznych, których wizerunki opisano w rozdziałach 2 i 3.
• Mało popularnych, których wizerunki występują zwykle w najstarszych kościołach starych zakonów, ujęto w rozdziale 5.
• Świętych prawie nieznanych, których imiona wymieniane są głównie przy przekazywaniu relikwii opisano w rozdziale 6

Całość opracowania składa się z siedmiu rozdziałów.

Rozdział 1.:

Zawiera wykaz Świętych, Błogosławionych i Osób świątobliwych. W wykazie tym podano informację, w której części opracowania dana Osoba występuje.

Rozdział 2.:

Podano tu zwięzłą charakterystykę Świętego i dane o jego kulcie.

Rozdział 3.:

Jest uzupełnieniem rozdziałów 2 i 4.1. Dla licznych świętych podane są bliższe dane dotyczące wybranych kościołów i miejsc umieszczenia w nich wizerunków świętych.

Rozdział 4.:

Ujmuje najliczniejszą grupę świętych. Wobec ich dużej ilości wybrano układ tabelaryczny : dla każdego świętego jedna tabela. Tego typu układ daje orientację jak rozmieszcza się kult świętego na mapie Polski i od jak dawna jest czczony.

Rozdział 5.:

Obejmuje świętych mało znanych i mniej licznych, zwykle są to święci zakonni. Wybrano tylko te zakony, w kościołach których znajduje się szczególnie dużo takich świętych.

Rozdział 6.:

Dotyczy świętych prawie nieznanych, których imiona znane są głównie z opisu pacyfikałów
i relikwiarzy w KZSwP lub z okazji przekazywania relikwii (wg Pruszcza).

Rozdział 7.:

Zawiera litanie, wezwania i pieśni do Świętych wg dostępnych danych.